εικονογραφία

Η τυπική απεικόνιση στα έργα τέχνης ιστορικών, μυθολογικών και θρησκευτικών προσώπων και θεμάτων με τα διακριτικά τους σύμβολα ή γνωρίσματα, όπως έχουν καθοριστεί από την παράδοση και το δόγμα. Για παράδειγμα, ένας αετός ή ένας επιβλητικός ώριμος άντρας με τον κεραυνό στο δεξί χέρι και το σκήπτρο ή το άγαλμα της Νίκης στο αριστερό αποτελεί την ε. του Δία· η νεανική μορφή, ο πέτασος και το κηρύκειο είναι τα εικονογραφικά διακριτικά του Ερμή· ένας άντρας με ορισμένο φυσιογνωμικό τύπο που γράφει ή ένα φτερωτό λιοντάρι υποδηλώνουν τον Ευαγγελιστή Μάρκο· ο φωτοστέφανος είναι το κοινό εικονογραφικό σύμβολο των αγίων. Η ε. μπορεί λοιπόν να χαρακτηριστεί ως ένας αναπαραστατικός κώδικας, που προέρχεται από τη βασική ανάγκη του πνεύματος να δημιουργεί σύμβολα και να τα κατατάσσει λεπτομερειακά σε ένα είδος συμβατικού λεξιλογίου μορφών. Ορισμένοι πολιτισμοί σταθεροποίησαν αυστηρά τις συμβατικές τους μορφές, τις περιέγραψαν λεπτομερειακά και τις καταχώρισαν σε ειδικά θεματολόγια, από τα οποία η τέχνη άντλησε τα δικά της στοιχεία ε. Η επιστημονική μελέτη της ε. ασχολείται με την αποκρυπτογράφηση των συμβολικών μορφών, με τη διατήρηση ή τις παραλλαγές τους μέσα στο ίδιο πολιτιστικό περιβάλλον, με τη μετάδοσή τους από τον έναν πολιτισμό στον άλλον και όχι με την αισθητική αξία τους. Οι έρευνές της αποτελούν, ωστόσο, σημαντική προκαταρκτική φάση της ιστορικής και κριτικής έρευνας των καλλιτεχνικών εκδηλώσεων και προσφέρουν μεγάλη βοήθεια στην ερμηνεία και στην ιστορική τοποθέτηση των εικαστικών έργων (βλ. λ. εικονολογία). λαϊκή ε. Το σύνολο των έργων, τα οποία συνήθως έχουν φιλοτεχνήσει λαϊκοί και σπάνια ακαδημαϊκοί ζωγράφοι, που αναπαράγονται με διάφορα τεχνικά μέσα –ξυλογραφία, χαλκογραφία, λιθογραφία, φωτοτυπία κλπ.– σε πολλαπλά αντίτυπα, προκειμένου να πουληθούν στο ευρύ κοινό σε χαμηλή τιμή. Αυτός ο προορισμός τους είναι το κύριο και απαραίτητο χαρακτηριστικό των λαϊκών ε., εφόσον όλοι όσοι ασχολήθηκαν με τη δημιουργία τους –ζωγράφοι, σχεδιαστές, χαράκτες, εκδότες– απέβλεπαν μόνο στο να είναι κατανοητές και αρεστές στο κοινό που θα τις αγόραζε. Έτσι λοιπόν οι λαϊκές εικόνες, φιλοτεχνημένες σύμφωνα με τα διανοητικά, ψυχικά, πνευματικά και ηθικά μέτρα του λαού στον οποίο απευθύνονταν, αποτελούν έκφραση της πραγματικής λαϊκής νοοτροπίας κατά την περίοδο που κυκλοφορούσαν. Οι έντυπες λαϊκές εικόνες εμφανίστηκαν στην Ευρώπη περίπου το 1400, δηλαδή πριν ανακαλυφθούν τα κινητά τυπογραφικά στοιχεία. Η θεματολογία τους για μια μεγάλη περίοδο ήταν σταθερή: θρησκευτικά θέματα, θαύματα, τέρατα, σπάνια εγκλήματα, ο έρωτας υπό διάφορες μορφές, η λαϊκή φιλοσοφία και σπανιότερα ακόμα η πολιτική σάτιρα και το ιστορικό ή επίκαιρο γεγονός. Από τον 17o αι. πολλαπλασιάστηκαν οι εικόνες με θέματα είτε επίκαιρα είτε πολιτικά είτε εμπνευσμένα από ιστορικά γεγονότα. Στη Γαλλία, κατά το τέλος του 18ου αι. εξαφανίστηκαν οι εικόνες με θρησκευτικά θέματα και πολλαπλασιάστηκαν οι εικόνες με θέματα σατιρικά και επίκαιρα, ενώ, μετά την πτώση του Ναπολέοντα, οι λαϊκές έντυπες εικόνες ήταν αφιερωμένες στην εποποιία του Βοναπάρτη. Η εξέλιξη της λαϊκής ε. στις άλλες χώρες –Ρωσία, Γερμανία, Ιταλία κ.ά.– ήταν διαφορετική. Στη Ρωσία, για παράδειγμα, οι λαϊκές εικόνες από τον 18o έως τον 20ό αι. περιλαμβάνουν κυρίως θέματα ιστορικά, θρησκευτικά, σατιρικά, επίκαιρα κλπ. Νέα μορφή, που επρόκειτο να τη διατηρήσει μέχρι το 1941, έλαβε η λαϊκή έντυπη εικόνα μετά το πρώτο τέταρτο του 19ου αι. Πολλά κέντρα εκτύπωσης των εικόνων υπήρχαν στη Γερμανία, στην Ιταλία, στη Ρωσία και αλλού. Στη Γαλλία ανάλογα κέντρα υπήρχαν στο Παρίσι, στη Λιόν, στην Ορλεάνη, στην Αμιέν, στην Τουλούζ, στο Μετς και στο ονομαστό Επινάλ. Η ελληνική λαϊκή ε. ιστορικών και επίκαιρων γεγονότων εμφανίστηκε περίπου το 1840, εξελίχθηκε κατά τα έτη της βασιλείας του Όθωνα και τα πρώτα του Γεωργίου Α’, μεσουράνησε κατά το 1912-13, έτεινε να εξαφανιστεί μετά το 1914, εξαφανίστηκε κατά το 1922, επανεμφανίστηκε για λίγο το 1940-41 και μετά χάθηκε οριστικά. Η εξαφάνιση αυτή δεν παρατηρήθηκε μόνο στην Ελλάδα αλλά παντού. Κατά τον περίπου έναν αιώνα της ζωής της, η ελληνική λαϊκή ε., με τα δείγματά της φιλοξενούμενα σε σπίτια, καταστήματα, κουρεία, καφενεία και άλλους χώρους δημόσιων συγκεντρώσεων, άσκησε μεγάλη επίδραση στην κοινή γνώμη και κατά κάποιο τρόπο δίδαξε την ιστορία στον λαό, που κατά το μεγαλύτερο μέρος του ήταν τότε αγράμματος, και ιδίως στα παιδιά. Η προβολή επίσης με τις λαϊκές εικόνες ορισμένων προσώπων, τα οποία έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη νεότερη ελληνική ιστορία, είχε ως αποτέλεσμα να δημιουργηθεί γύρω από αυτά ένας θρύλος, ο οποίος μερικές φορές είχε σοβαρές συνέπειες στην ιστορική εξέλιξη του τόπου. Όμως, η λαϊκή ε. επέδρασε και στην αλληλουχία των ιστορικών γεγονότων. Για παράδειγμα, η 15ετής (1897-1912) καθημερινή υπόμνηση της ήττας του 1897 με τις λαϊκές εικόνες συνετέλεσε και αυτή στη δημιουργία του φρονήματος των Βαλκανικών πολέμων. Η μεγάλη σημασία της ελληνικής λαϊκής ε. εντοπίζεται κυρίως στο ότι υπήρξε δημιούργημα ιδιωτικής πρωτοβουλίας και δεν την κατεύθυναν ούτε την έλεγχαν οι κρατικές αρχές ούτε είχε προπαγανδιστικούς σκοπούς, όπως για παράδειγμα στη Γαλλία, κατά την προεπαναστατική περίοδο και κατά την εποχή της δεύτερης αυτοκρατορίας, οπότε η λαϊκή ε. εξέφραζε ορισμένες κρατικές απόψεις. Ένα άλλο χαρακτηριστικό των ελληνικών λαϊκών εικόνων ήταν ότι τις παρήγαν πάντα μικρές βιοτεχνίες, σχεδόν οικογενειακές, και έτσι παρουσίαζαν μεγάλη ποικιλία και πρωτοτυπία, ενώ σε άλλες χώρες είχε βιομηχανοποιηθεί και συνεπώς τυποποιηθεί η παραγωγή τους. Η ελληνική λαϊκή εικονογραφία ιστορικών και επίκαιρων γεγονότων εμφανίστηκε περίπου το 1840, ασκώντας μεγάλη επίδραση στην κοινή γνώμη. Στη φωτογραφία, «Η πρώτη μάχη του Ελληνικού Στρατού εν Βουκολιαίς της Κρήτης». Τα τραγικά γεγονότα της Ελληνικής Επανάστασης ενέπνευσαν τη λαϊκή φαντασία, όπως σε αυτή τη λαϊκή εικόνα με τίτλο «Η σύλληψη του Αθανάσιου Διάκου». Στην περίοδο του Όθωνα η λαϊκή εικονογραφία γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη. Στη φωτογραφία, λαϊκή εικόνα της εποχής που τιτλοφορείται «Η των Αθηνών φρουρά κατά την 3ην Σεπτεμβρίου 1843 έσωσε τον βασιλέα και την πατρίδα». Η ελληνική λαϊκή εικονογραφία αποτέλεσε πηγή γνώσης για τον λαό. Στη φωτογραφία, «Η μεγάλη μάχη της Αετοράχης εν Ηπείρω». Ρωσική λαϊκή εικόνα που τιτλοφορείται «Ο ηρωικός αγώνας του τσάρου της Μακεδονίας Αλέξανδρου με τον τσάρο των Ινδιών Πώρο» (Βιβλιοθήκη Πετρούπολης, Ρωσία). «Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και οι βασιλείς των Βαλκανίων» σε λαϊκή εικόνα. «Η μάχη των Πυραμίδων», λαϊκή εικόνα του Επινάλ. Η γαλλική αυτή πόλη είχε αποκτήσει μεγάλη φήμη ως κέντρο εκτύπωσης λαϊκών εικόνων.

* * *

η (ΑΜ εἰκονογραφία)

νεοελλ.

1. η ζωγραφική απεικόνιση θρησκευτικών θεμάτων («βυζαντινή εικονογραφία»)

2. η τέχνη ή το έργο τού εικονογράφου

3. προσωπογραφία

4. αναπαράσταση με εικόνες

5. διακόσμηση (π.χ. βιβλίου) με εικόνες

| αρχ. απεικόνιση, περιγραφή.